W naszej jamie ustnej żyje więcej mikroorganizmów niż ludzi na Ziemi. Choć brzmi to nieco przerażająco, to właśnie ta mikroskopijna armia – złożona z bakterii, wirusów i grzybów – codziennie stoi na straży naszego uśmiechu. Mikrobiom jamy ustnej, ponieważ o nim mowa, pełni ważną funkcję nie tylko w utrzymaniu zdrowych zębów i dziąseł, ale ma również bezpośredni wpływ na zdrowie całego organizmu.
Czym tak naprawdę jest mikrobiom jamy ustnej? Jakie funkcje spełnia i dlaczego jego równowaga jest tak istotna? W jaki sposób nieprawidłowa higiena, zła dieta czy stres mogą zaburzać florę bakteryjną w ustach i prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych? I co możemy zrobić, aby wspierać zdrowy mikrobiom, zamiast nieświadomie mu szkodzić?
Czym jest mikrobiom jamy ustnej?
Mikrobiom to połączenie mikroorganizmów, a w zasadzie zespół genów tych mikroorganizmów zasiedlających dane środowisko. W przypadku jamy ustnej mamy do czynienia z niezwykle złożonym i zróżnicowanym ekosystemem. Do tej pory naukowcy zidentyfikowali ponad 700 gatunków, które bytują w tym obszarze. Dominującą grupę stanowią bakterie, choć występują tu również grzyby, wirusy, archeony i protisty. Co ciekawe, poszczególne rejony jamy ustnej są zamieszkiwane przez odmienne mikrobiologiczne społeczności – inne na języku, inne na dziąsłach, powierzchniach zębów, w ślinie, na policzkach, podniebieniu czy migdałkach.
Skala obecności tych drobnoustrojów robi wrażenie – w zaledwie jednym mililitrze śliny znajduje się około 100 milionów komórek mikroorganizmów. Mikrobiom jamy ustnej jest niezwykle podatny na zmiany – jego skład może ulegać modyfikacjom w zależności od takich czynników jak dostępność tlenu, odczyn pH, obecność substancji odżywczych czy ogólne warunki środowiskowe.
Przeczytaj także: Co warto wiedzieć na temat mikrobioty jelitowej?
Rola mikrobiomu jamy ustnej
Ludzki organizm funkcjonuje w ścisłej współpracy z mikrobiotą, która go zasiedla. Ta delikatna równowaga wspiera m.in. działanie układu trawiennego, a także wykazuje właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne. Mikroorganizmy obecne w jamie ustnej mogą zarówno nasilać, jak i łagodzić stany zapalne, przez co odgrywają istotną rolę w wielu mechanizmach zachodzących w obrębie jamy ustnej. Ich aktywność wpływa m.in. na procesy demineralizacji i odbudowy szkliwa, co bezpośrednio wiąże się z ryzykiem rozwoju próchnicy. Bakterie te potrafią także neutralizować wolne rodniki i inne szkodliwe metabolity. Choć wiele funkcji mikrobiomu nadal pozostaje nie do końca poznanych, to biorąc pod uwagę jego wpływ zarówno na stan jamy ustnej, jak i całego organizmu, można przypuszczać, że jego znaczenie jest jeszcze większe niż obecnie opisane.
Jaka jest przyczyna próchnicy?
Próchnica to schorzenie o podłożu bakteryjnym, którego rozwój jest uzależniony od wielu czynników. Bezpośrednią przyczyną uszkodzeń w strukturze zębów są bakterie wytwarzające kwasy organiczne prowadzące do degradacji tkanek twardych. To jednak dopiero początek – aby bakterie mogły namnażać się i działać destrukcyjnie, muszą mieć ku temu sprzyjające warunki. W dużej mierze to nasze codzienne nawyki decydują, czy środowisko w jamie ustnej będzie dla nich korzystne, czy wręcz przeciwnie – utrudni ich rozwój i ograniczy ryzyko rozwoju próchnicy.
Niewłaściwe odżywianie oraz zaniedbania w codziennej higienie jamy ustnej sprzyjają osłabieniu szkliwa i powstawaniu ubytków próchnicowych.
Warto jednak zauważyć, że tempo rozwoju choroby może być inne u różnych osób. Co wpływa na te różnice? Oprócz czynników zewnętrznych istnieją też uwarunkowania indywidualne, które mają wpływ na podatność na próchnicę, takie jak:
- ilość i skład śliny,
- predyspozycje genetyczne,
- mikrobiom jamy ustnej.
Z tego powodu nie każda osoba jest w takim samym stopniu narażona na rozwój ubytków. Choć nie na wszystko mamy wpływ, to dzięki odpowiedniej diecie i systematycznej higienie możemy znacząco ograniczyć ryzyko próchnicy.
Jak przeciwdziałać próchnicy?
Jeśli zależy Ci na ochronie zębów przed próchnicą, największe znaczenie ma odpowiednia higiena jamy ustnej oraz dobrze zbilansowana dieta. Ich zaniedbanie sprzyja powstawaniu płytki nazębnej i namnażaniu się bakterii. Jeśli nie zmienisz niekorzystnych przyzwyczajeń, wizyta u dentysty z powodu ubytków może być tylko kwestią czasu.
Czy wiesz, na czym polega skuteczna pielęgnacja jamy ustnej? Jednorazowe mycie zębów w ciągu dnia to zdecydowanie za mało, by skutecznie zapobiegać próchnicy. Jeśli chcesz zachować zdrowe zęby i świeży oddech, wprowadź do swojej codziennej rutyny:
- systematyczne szczotkowanie zębów co najmniej dwa razy dziennie,
- nitkowanie przestrzeni międzyzębowych raz dziennie,
- stosowanie płynu do płukania ust,
- wybieranie past do zębów z dodatkiem fluoru.
Nie zapominaj także o profilaktyce – wizyty kontrolne u stomatologa są niezbędne, nawet jeśli nie odczuwasz żadnych dolegliwości. Dentysta to nie tylko lekarz „na ratunek”, ale również specjalista, który może pomóc zapobiec problemom, zanim się pojawią.
Czym jest dysbioza mikrobiomu jamy ustnej?
Dysbioza mikrobiomu jamy ustnej to stan, w którym dochodzi do zaburzenia naturalnej równowagi pomiędzy różnymi grupami mikroorganizmów zamieszkujących jamę ustną. W zdrowym środowisku bakterie symbiotyczne komensalne i potencjalnie chorobotwórcze współistnieją w harmonii z gospodarzem, wspierając zdrowie jamy ustnej. Gdy jednak równowaga ta zostaje zachwiana, korzystna mikrobiota przestaje pełnić swoje ochronne funkcje, a przewagę zyskują patogeny, mogące prowadzić do rozwoju stanów zapalnych i chorób przyzębia.
Do najczęstszych przyczyn dysbiozy należą m.in. nieprawidłowa higiena jamy ustnej, dieta uboga w składniki wspierające zdrowy mikrobiom, antybiotykoterapia, stosowanie używek czy choroby ogólnoustrojowe. Na równowagę mikrobiomu wpływają również zaburzenia wydzielania śliny, a także osłabienie odporności. Istotną rolę odgrywają też czynniki genetyczne oraz zdolność drobnoustrojów do nabywania nowych cech wirulencji.
W efekcie tych zmian liczba korzystnych bakterii spada, a ich miejsce zajmują mikroorganizmy chorobotwórcze, co może prowadzić do dysfunkcji nie tylko w obrębie jamy ustnej, ale także wpływać na zdrowie całego organizmu.
Czy dysbioza jamy ustnej może powodować próchnicę?
Tak – zaburzenie równowagi mikrobiomu jamy ustnej, czyli dysbioza, jest istotnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi próchnicy. Gdy liczba korzystnych drobnoustrojów spada, a dominację przejmują bakterie chorobotwórcze, dochodzi do zakłócenia naturalnej mikroflory, co może prowadzić do poważnych problemów z zębami. Mikroorganizmy takie jak Streptococcus mutans, S. sobrinus mają zdolność do fermentowania cukrów, zwłaszcza sacharozy, i produkcji kwasów organicznych – przede wszystkim kwasu mlekowego. Te związki obniżają pH płytki nazębnej poniżej wartości krytycznej (5,5), co z kolei inicjuje proces demineralizacji szkliwa i utraty wapnia oraz fosforu z powierzchni zęba.
W ujęciu tzw. hipotezy ekologicznej próchnica rozwija się w wyniku zaburzenia równowagi w mikrobiocie płytki nazębnej. Zbyt częste spożywanie węglowodanów i nieoczyszczana płytka nazębna tworzą idealne środowisko do namnażania bakterii kariogennych, czyli próchnicotwórczych. Co więcej, bakterie te produkują z sacharozy lepkie wielocukry (glukany), które wzmacniają strukturę biofilmu, tworzonego przez mikroorganizmy, utrudniając jego usunięcie.
Dysbioza prowadzi również do osłabienia funkcji ochronnych bakterii komensalnych, takich jak Streptococcus sanguinis czy S. oralis. W zdrowych warunkach bakterie te pomagają neutralizować kwasy i hamują wzrost patogenów. Jednak w środowisku o obniżonym pH ich obecność jest wypierana przez szczepy próchnicotwórcze.
Wystąpieniu dysbiozy i próchnicy sprzyjają różne czynniki: niewłaściwa dieta bogata w cukry, zaniedbana higiena jamy ustnej, przyjmowanie używek, choroby ogólnoustrojowe, zaburzenia odporności czy zmniejszone wydzielanie śliny, np. w przebiegu zespołu Sjögrena. Nawet leczenie ortodontyczne może zwiększać ryzyko, ponieważ utrudnia dokładne czyszczenie zębów i sprzyja zaleganiu biofilmu.
Czy suplementacja może pomóc w zachowaniu zdrowia jamy ustnej?
Tak, odpowiednio dobrana suplementacja – szczególnie z wykorzystaniem probiotyków – może wspierać zdrowie jamy ustnej, wpływając na równowagę mikrobiologiczną i ograniczając rozwój chorób przyzębia. Probiotyki, czyli żywe, niepatogenne mikroorganizmy, mogą korzystnie oddziaływać na zdrowie człowieka, jeśli są przyjmowane w odpowiedniej formie i ilości. Ich zastosowanie w stomatologii obejmuje przede wszystkim profilaktykę i wspomaganie leczenia próchnicy oraz zapaleń przyzębia.
Jednym z przebadanych szczepów probiotycznych jest Lactobacillus salivarius SGL03. Badania kliniczne z jego udziałem wykazały, że regularne stosowanie tego szczepu – w postaci zawiesiny doustnej – może prowadzić do zmniejszenia głębokości kieszonek przyzębnych, co uznaje się za korzystny efekt terapeutyczny. Co istotne, zmiana ta nie była związana z wyraźnym spadkiem ogólnej liczby bakterii, ale raczej z modyfikacją składu biofilmu, który uległ przesunięciu w kierunku mikroorganizmów o niższym potencjale patogennym.
Dodatkowo, probiotyki takie jak L. salivarius wykazują działanie przeciwzapalne, m.in. poprzez obniżenie poziomu cytokin i innych mediatorów stanu zapalnego. Produkują również substancje antybakteryjne – np. nadtlenek wodoru czy bakteriocyny – które ograniczają wzrost drobnoustrojów chorobotwórczych. Współzawodnicząc z patogenami o miejsca adhezji i składniki odżywcze, wybrane szczepy probiotyczne mogą skutecznie ograniczać kolonizację szkodliwych bakterii w jamie ustnej. U osób z prawidłowym stanem przyzębia bakterie L. salivarius są obecne znacznie częściej niż u pacjentów z zaawansowanymi stanami zapalnymi.
Warto podkreślić, że forma podania suplementu ma znaczenie – płukanki doustne umożliwiają lepsze rozprowadzenie dobroczynnych bakterii po wszystkich powierzchniach jamy ustnej niż tabletki czy pastylki.
Choć probiotyki nie powinny zastępować codziennej higieny, mogą być jej cennym uzupełnieniem – szczególnie w okresach leczenia lub rekonwalescencji przyzębia. Ich rola w stabilizowaniu mikrobiomu jamy ustnej czyni je wartościowym elementem profilaktyki stomatologicznej, który wspiera naturalne mechanizmy obronne organizmu.
Mikrobiom jamy ustnej a higiena - podsumowanie
Mikrobiom jamy ustnej to niezwykle złożony ekosystem, który jest niezbędny w utrzymaniu zdrowia zębów, dziąseł oraz całego organizmu. Jego równowaga wspiera naturalne mechanizmy ochronne, a zaburzenia – określane jako dysbioza – mogą prowadzić do rozwoju próchnicy i chorób przyzębia. Wzrost liczby bakterii próchnicotwórczych, obniżenie pH, osłabienie flory komensalnej oraz nieprawidłowa higiena i dieta to główne czynniki sprzyjające tym patologiom.
Właściwa profilaktyka obejmuje codzienne dbanie o higienę jamy ustnej, regularne wizyty kontrolne u dentysty, unikanie cukrów prostych oraz – co szczególnie istotne w kontekście mikrobiomu – wspieranie jego równowagi. W tym celu coraz większe znaczenie zyskuje suplementacja probiotykami, które mogą korzystnie wpływać na skład biofilmu, działać przeciwzapalnie i wspomagać odbudowę zdrowej mikroflory.
Dbanie o mikrobiom jamy ustnej to nie tylko nowoczesne podejście do higieny, ale także świadoma inwestycja w długofalowe zdrowie jamy ustnej i całego organizmu. Warto więc nie tylko myć zęby, ale też zadbać o „niewidzialnych strażników uśmiechu”, którzy codziennie pracują na rzecz naszego zdrowia.
Bibliografia:
- Kilian, M., Chapple, I. L. C., Hannig, M., Marsh, P. D., Meuric, V., Pedersen, A. M. L., Tonetti, M. S., Wade, W. G. and Zaura, E. (2016) ‘The oral microbiome – An update for oral healthcare professionals’, British Dental Journal. Nature Publishing Group, 221(10), pp. 657–666.
- Selwitz, R. H., Ismail, A. I., & Pitts, N. B. (2007). Dental caries. Lancet (London, England), 369(9555), 51–59.
- Llena-Puy C. (2006). The rôle of saliva in maintaining oral health and as an aid to diagnosis. Medicina oral, patologia oral y cirugia bucal, 11(5), E449–E455.
- Grigalauskienė, R., Slabšinskienė, E., & Vasiliauskienė, I. (2015). Biological approach of dental caries management. Stomatologija, 17(4), 107–112.
- Opal, S., Garg, S., Jain, J., & Walia, I. (2015). Genetic factors affecting dental caries risk. Australian dental journal, 60(1), 2–11.
- Rugg-Gunn A. (2013). Dental caries: strategies to control this preventable disease. Acta medica academica, 42(2), 117–130.
- Janczarek M., Bachanek T., Mazur E., and Chałas R., Rola probiotyków w zapobieganiu chorobom jamy ustnej, „Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej”, 2016, t.70, pp. 850–857.
- Nędzi-Góra M., Wróblewska M., Górska R. (2020). The Effect of Lactobacillus salivarius SGL03 on Clinical and Microbiological Parameters in Periodontal Patients. Polish Journal of Microbiology, Vol. 69, No 4, s. 441–451. Dostępne pod adresem: https://doi.org/10.33073/pjm-2020-047
- Dudek-Wicher R. (2021). Ocena in vitro zdolności środków przeciwdrobnoustrojowych do eradykacji biofilmu tworzonego przez patogeny jamy ustnej, Rozprawa doktorska, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Wydział Farmaceutyczny, Katedra i Zakład Mikrobiologii farmaceutycznej i Parazytologii, 2021.
- Chęcińska-Maciejewska Z., Schönknecht K., Peterseil M., Stanisławska-Frąckowiak D., Krauss H. (2022). Rola mikrobiomu jamy ustnej w zapobieganiu próchnicy i stanom zapalnym jamy ustnej i przyzębia / Role of oral microbiome in preventing caries, stomatitis and periodontitis. FORUM ORTHODONTIC, 18(3), s. 152-166. Dostępne pod adresem: https://doi.org/10.5114/for.2022.122045
